دستگاه در موسیقی ایرانی، عبارت است از یک توالی از
پرده‌های مختلف موسیقی ایرانی که انتخاب آن توالی حس و
شور خاصی را به شنونده انتقال می‌دهد.
موسیقی سنتی ایران از دستگاه‌ها، ملحقات (متعلقات) و
گوشه‌های موسیقی تشکیل شده است. دستگاه از دو واژهٔ
«دست» و «گاه» تشکیل شده و مانند واژهٔ پهلوی «دستان»
در موسیقی دوران ساسانی، به نوعی موسیقی که با دست
اجرا می‌شود، اشاره می‌کند.[۱]
دستگاه را می‌توان به «راژمان» (سیستم، نظام) تعبیر کرد.
نظام دستگاهی موسیقی ایرانی شبیه به سیستماتلیون[۲]
یونانی (به معنای سیستم کامل) است. موسیقی قدیم یونان
از دستگاه‌های دورین، فریژین، لیدین و ملحقات آنها مانند
هیپودورین و هیپوفریژین تشکیل می‌شد.[۱]
یک دستگاه موسیقی از نظر قالب، قطعه‌ای کامل است و
مانند سونات و سمفونی دارای قواعد و قسمتهای مختلفی
است که با ساز و آواز اجرا می‌شود. در موسیقی غربی،
معمولآ قطعاتی که به وسیله ساز یا ارکستر نواخته می‌شود
با موسیقی آوازی فرق دارد. اما در دستگاه موسیقی ایرانی،
آواز قسمت اصلی و مرکزی موسیقی است و قسمتهای پیشین آواز (پیش درآمد و چهار مضراب) و قسمتهای بعدی
آواز(تصنیف و رِنگ) در حقیقت به طور مقدمه یا خاتمه
موسیقی، به آن بستگی دارد.[۳]
هر دستگاه از تعداد بسیاری گوشه موسیقی تشکیل
شده‌است. معمولاً اجرا از درآمد دستگاه آغاز شده، به چهار مضراب و گوشه اوج یا مخالف دستگاه می‌رسد و سپس با
فرود به گوشه‌های پایانی و ارایه تصنیف و سپس رِنگ به پایان
می‌رسد.[۱]
موسیقی سنتی ایران شامل هفت دستگاه است و پنج یا
شش آواز از متعلقات آنها به شمار می‌روند:[۱]
- دستگاه شور (شامل ۱۵ گوشه)
- آواز ابوعطا (شامل ۹ گوشه)
- آواز بیات ترک(شامل ۱۲ گوشه)
- آواز افشاری (شامل ۹ گوشه)
- آواز دشتی (شامل ۹ گوشه)
- آواز بیات کرد (شامل ۹ گوشه)
- دستگاه همایون(شامل ۱۲ گوشه)
- آواز اصفهان (شامل ۱۱ گوشه)
- دستگاه ماهور(شامل ۲۰ گوشه)
- دستگاه چهارگاه(شامل ۱۰ گوشه)
- دستگاه سه‌گاه(شامل ۱۰ گوشه)
- دستگاه نوا(شامل ۱۴ گوشه)
- دستگاه راست‌پنج‌گاه(شامل ۱۴ گوشه)
به نام خدا
تصنیف بهاردلکش